မန္တလေးတိုင်းဒေသကြီးသည် မြန်မာနိုင်ငံအလယ်ပိုင်းတွင် တည်ရှိသည်။ အရှေ့ဖက်တွင် ရှမ်းပြည်နယ်၊ အနောက်ဖက်တွင် စစ်ကိုင်းတိုင်းဒေသကြီးနှင့် မကွေးတိုင်းဒေသကြီး၊ တောင်ဖက်တွင် ပဲခူးတိုင်းဒေသကြီး၊ ကရင်ပြည်နယ် နှင့် မြောက်ဖက်တွင် စစ်ကိုင်းတိုင်းဒေသကြီး တို့က အသီးသီးဝန်းရံလျက်ရှိသည်။ တိုင်းဒေသကြီး၏ မြို့တော်ဖြစ်သော မန္တလေးမြို့၌ မြန်မာတို့၏ နောက်ဆုံးမင်းများ စိုးစံခဲ့သော မြနန်းစံကျော် ရွှေနန်းတော်တည်ရှိသည်။ ပထမမြန်မာနိုင်ငံ၏ မြို့တော်ဖြစ်ခဲ့သော ပုဂံမြို့ဟောင်းမှာ မန္တလေးတိုင်းဒေသကြီးတွင်း၌ တည်ရှိပြီး လက်ရှိ အစိုးရအဖွဲ့များ ရုံးစိုက်ရာ နေပြည်တော် ပြည်ထောင်စုနယ်မြေကို မန္တလေးတိုင်းဒေသကြီးမှ ပတ်ပတ်လည် ဝန်းရံထားသည်။

မြန်မာနိုင်ငံ၏ ဒုတိယအကြီးဆုံးမြို့တော်ဖြစ်သော မန္တလေးကို ခရစ်နှစ် ၁၈၅၇ ခုနှစ် တွင် တည်ထောင်ခဲ့ပါသည်။ မန္တလေးမြို့သည် မြန်မာနိုင်ငံအလယ်ပိုင်းရှိ ဧရာဝတီမြစ်၏ အရှေ့ဖက်ကမ်းပေါ်တွင် တည်ရှိပါသည်။ “မန္တလေးတောင်” ကိုအစွဲပြု၍ “မန္တလေး” ဟု အမည်တွင်ခဲ့ပြီး ယင်းအမည်သည် လူအများအတွက် နှစ်ပေါင်းများစွာ စဉ်းစားစရာတစ်ခု ဖြစ်ခဲ့သည်။ မန္တလေးသည် အင်္ဂလိပ်စာရေးဆရာ ရုဒ်ယတ် ကစ်ပလင်း (Rudyard Kipling) ဖွဲ့ဆိုခဲ့သည့် “မန္တလေး (Mandalay)” ကဗျာ၊ အိုလီစပိခ် (Oley Speaks) ရေးဖွဲ့ခဲ့သည့် “မန္တလေးသို့သွားသောလမ်းပေါ်ဝယ် (On the road to Mandalay)” သီချင်း၊ ဂျော့အော်ဝဲ (George Orwell) ရေးသားသော “မြန်မာပြည်၏နေ့ရက်များ (Burmese Day)” ဝတ္ထုတို့ ကြောင့်လည်းထင်ရှားလူသိများခဲ့သည်။

ယနေ့မြင်တွေ့နေကြရသော မန္တလေးသည် မြန်မာ့ယဉ်ကျေးမှုအမွေအနှစ်များ စုဝေး ရာဒေသတစ်ခုဖြစ်ပြီး အံ့ဩဖွယ်ရာပန်းတမော့အနုပညာနှင့် ဗိသုကာလက်ရာများ ထွန်းကား သောနိုင်ငံ၏ ဘာသာသာသနာထွန်းကားရာ ယဉ်ကျေးမှုနယ်မြေများထဲမှ တစ်ခုအပါအဝင် ဖြစ်ပါသည်။ မန္တလေးသည် မြန်မာနိုင်ငံ၏ စီးပွားရေး၊ ပညာရေးနှင့်ကျန်းမာရေးတို့အတွက် အဓိကအချက်အချာကျပြီး ASEAN Smart Cities Network စာရင်း၌ ပဉ္စမနေရာတွင် ရပ်တည်လျက်ရှိပါသည်။ ယခုလက်ရှိ ခေတ်မီဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်နေမှုနှင့် ရှေးဟောင်းသမိုင်း ရာဇဝင်တို့ ရောနှောနေသည့် တမူထူးခြားသော ခံစားမှုမျိုးကို မန္တလေးတွင် မျက်မြင်ခံစား နိုင်ပါသည်။

သမိုင်းကြောင်း

မန္တလေးတိုင်းကို မြန်မာမင်းများ လက်ထက်က တမ္ပဒီပတိုင်းဟု ခေါ်ခဲ့ကြသည်။ တိုင်းချစ်၊ ပြည်ချစ်၊ မျိုးချစ်စိတ်တို့ ထွန်းပေါက်ဖွားရာဒေသဟု ပညာရှင်များက သတ်မှတ်ခဲ့ကြသည်။ အဘယ်ကြောင့်ဆိုသော် ဤတိုင်းဒေသအတွင်းရှိ အမရပူရတောင်ပိုင်း တောင်သမန်၊ ရွှေစာရံ၊ ပုပ္ပါး စသည့် ဒေသတစ်ဝိုက်တွင် ကျောက်ခေတ်ကာလမှစ၍ မြန်မာ့ယဉ်ကျေးမှု အခြေခံ အညာသားယဉ်ကျေးမှုတစ်ရပ် ထူတောင်ခဲ့ခြင်း (ထိုဒေသများတွင် ကျောက်ခေတ်ဦးပိုင်း လူသားများ အသုံးပြုခဲ့သည့် အသုံးအဆောင်များ၊ ကျောက်လက်နက်များ တစ်ပုံတစ်ပင် တွေ့ရှိခဲ့ရ။ ထိုအသုံးပြုခဲ့သော ခေတ်ကာလကို “အညာသားယဉ်ကျေးမှု” (Anyarthian Culture)ဟု ခေါ်တွင်ခဲ့ကြသည်)၊ သရေခေတ္တရာ၊ ဟန်လင်း၊ ဗိဿနိုးမြို့ဟောင်းနှင့် ခေတ်ပြိုင် မိုင်းမော၊ ဝတီး စသည့် ပျူရှေးဟောင်းမြို့များ တည်ရှိခြင်း၊ တကောင်း(ဘီစီ-၂)၊ ပုဂံ(အေဒီ– ၈၄၉)၊ အမရပူရ(အေဒီ- ၁၁၄၄)၊ ပင်းယ(အေဒီ-၁၃၁၂)၊ အင်းဝ(အေဒီ-၁၃၆၄)၊ ညောင်ရမ်း(အေဒီ-၁၅၉၇)၊ ရတနာပုံ(အေဒီ-၁၈၅၉) စသော မြန်မာမင်းနေပြည်တော်များ စတင်တည်ထောင်ခဲ့ခြင်း၊ (အေဒီ-၁၀၄၄) ပုဂံအနော်ရထာမင်းလက်ထက်တွင် ပထမမြန်မာနိုင်ငံတော် ထူထောင်ခဲ့ခြင်း၊ လယ်ကွင်း(၁၁)ခရိုင် (နောင် (၉)ခရိုင်)တွင် လယ်ယာစိုက်ပျိုးမှု ထွန်းကားခဲ့ခြင်း၊ (အေဒီ-၁၁၁၂)မှ စ၍ မြန်မာစာအရေးအသား ပေါ်ပေါက်ခဲ့ခြင်း၊ ပင်းမြို့(၄၃)မြို့ ထူထောင်၍ ကာကွယ်ရေး တည်ဆောက်နိုင်ခဲ့ခြင်းတို့ကြောင့် ဖြစ်သည်။

ခရစ်နှစ် ၁၈၅၇ ခုနှစ်၊ ဖေဖော်ဝါရီလတွင် မန္တလေးတောင်ခြေ၌ ကျုံးမြို့ရိုး လေးဘက် လေးတန်ကာရံ၍ မြန်မာဘုရင် မင်းတုန်းမင်းမှ မန္တလေးနန်းတော်ကို စတင်တည်ဆောက် ခဲ့သည်။ သာသနာတော်နှစ် ၂၄၀၀ ပြည့်အထိမ်းအမှတ်ပွဲတော် ကျင်းပရာနေရာအတိအကျ တွင် ဗုဒ္ဓဘာသာထွန်းကားသည့် မြို့တည်ရမည်ဟူသော ဟောကိန်းအရ နန်းတော်ကို ဆောက်လုပ်ခဲ့သည်။ ကုန်းဘောင်မင်းဆက်၏ နောက်ဆုံးမင်းနေပြည်တော်အဖြစ် ယနေ့ မြင်တွေ့နေရသော မန္တလေးရွှေမြို့တော်ကြီးသည် ဗြိတိသျှအင်ပါယာမှ မသိမ်းပိုက်မီ နှစ်ပေါင်း ၂၆ နှစ်တိုင်တိုင် တောင့်တင်းခိုင်မာသော မြို့ကြီးတစ်မြို့အဖြစ်ရပ်တည်ခဲ့သည်။ မန္တလေးမြို့တော်သည် ဒုတိယကမ္ဘာစစ်ကြောင့် အကြီးအကျယ်ထိခိုက်ပျက်စီးမှုများစွာ ဖြစ်ပွားခဲ့ပြီး တော်ဝင်ဒင်္ဂါးသွန်းစက်ရုံနှင့် နန်းမြင့်မျှော်စင်တို့သာ အပျက်အစီးမရှိ ကြွင်းကျန် ရစ်ခဲ့သည်။

တည်နေရာနှင့် အကျယ်အဝန်း
မန္တလေးတိုင်းဒေသကြီးသည် မြောက်လတ္တီတွဒ် ၁၉ ဒီဂရီ ၂၀မိနစ် နှင့် ၂၃ ဒီဂရီ ၄၅မိနစ်အကြား၊ အရှေ့လောင်ဂျီတွဒ် ၉၄ ဒီဂရီ ၄၅မိနစ် နှင့် ၉၇ ဒီဂရီ အကြားတွင် တည်ရှိသည်။ ဧရိယာ စုစုပေါင်း ၁၁၉၂၅.၉၆ စတုရန်းမိုင်[၂] ကျယ်ဝန်းသည်။ လူနေသိပ်သည်းသော ဒေသလည်းဖြစ်သည်။ ၂၀၁၄ ခုနှစ် သန်းခေါင်စာရင်းအရ လူဦးရေ ၆,၁၆၅,၇၂၃ ယောက်[၁] ရှိသည်။

ရာသီဥတု
ကွဲပြားခြားနားသော ရာသီဥတုများကို တွေ့ရသည်။ အရှေ့ဖက် တောင်တန်းဒေသများ(မိုးကုတ် နှင့် ပြင်ဦးလွင်) တွင် ပူနွေးစိုစွတ်သော ရာသီဥတုမျိုးတွေ့ရသည်။ ၎င်းဒေသများတွင် အပူချိန်မှာ ၇၀ ဒီဂရီ ဖာရင်ဟိုက် မှ ၇၅ ဒီဂရီ ဖာရင်ဟိုက်ထိရှိသည်။ ဆောင်းဥတုတွင် ၆၀ ဒီဂရီဖာရင်ဟိုက်သာ ရှိတတ်သည်။ မိုးရေချိန်မှာ မိုးကုတ်မြို့တွင် ၁၀ဝ လက်မ၊ ပြင်ဦးလွင်မြို့တွင် ၆၀ လက်မကျော် ထိရရှိပါသည်။

တောင်ပိုင်းဒေသများတွင် ပူပြင်းခြောက်သွေ့သည့် ရာသီဥတုမျိုးကိုတွေ့ရသည်။ ပျှမ်းမျှအပူချိန်မှာ ၈၈ ဒီဂရီ ဖာရင်ဟိုက်ဖြစ်ပြီး နေ့ခင်းဘက်အပူချိန်မှာ ၁၁၀ ဒီဂရီဖာရင်ဟိုက်ထိရှိတတ်သည်။ ဆောင်းဥတုတွင်မူ အပူချိန်မှာ ၅၀ ဒီဂရီထိ ကျဆင်းတတ်သည်။ မိုးရေချိန်မှာ မန္တလေးနှင့်ကျောက်ဆည်လွင်ပြင်တွင် ၃၂ မှ ၃၄ လက်မ၊ အလယ်ပိုင်းရှိ မြင်းခြံတွင် ၂၇ လက်မ၊ ပုပ္ပါးတောင်တစ်ဝိုက်ဒေသများတွင် ၄၀ လက်မ ထိရှိတတ်ပြီး ကျန်တောင်ပိုင်းဒေသများတွင် ၅၆ လက်မ ထိရွာသွန်းတတ်ပါသည်။

အုပ်ချုပ်ရေး

မန္တ​လေးတိုင်းကို ယခင်က ၂၆ဘီလမ်းနှင့် ၆၆လမ်း​ထောင့်ရှိ တိုင်း​​အေးချမ်းသာယာ​ရေးနှင့် ဖွံ့ဖြိုး​ရေး​ကောင်စီမှ အုပ်ချုပ်ခဲ့သည်။၂၀၁၁ခုနှစ် အစိုးရအသစ်တက်လာချိန်မှစကာ မန္တ​လေးတိုင်း​ဒေသကြီးအစိုးရအဖွဲ့ရုံးအဖြစ် ၆၄လမ်းနှင့် ၂၄လမ်း​ထောင့်တွင် ဖွင့်လှစ်ကာ တိုင်း​ဒေသကြီးဝန်ကြီးချုပ် အမှူးပြု​​သော တိုင်း​ဒေသကြီးဝန်ကြီးများမှ အုပ်ချုပ်သည်။

ဥပဒေပြုရေး

၂၀၁၁ခုနှစ် စနစ်အသစ်မှစတင်ကာ မန္တ​လေးတိုင်း​ဒေသကြီးအတွက် တိုင်း​ဒေသကြီးလွှတ်​တော်ကိုယ်စားလှယ်များနှင့် တပ်မ​တော်သားလွှတ်​တော်ကိုယ်စားလှယ်များပါဝင်​သော တိုင်း​ဒေသကြီးဥပ​ဒေပြုလွှတ်​တော် စတင်ကျင်းပခဲ့သည်။မူလလွှတ်​တော်မှာ ၆၅လမ်းနှင့် ၂၄လမ်း​​ထောင့်ရှိ တိုင်းတရားလွှတ်​တော်အ​ဆောက်အအုံတွင် တည်ရှိခဲ့ကာ ဒုတိယအကြိမ်လွှတ်​တော်သက်တမ်းမှစ၍ ၉လမ်း လမ်း၇၀နှင့် ၇၃လမ်းကြားရှိ လွှတ်​တော်အ​ဆောက်အအုံတွင် ကျင်းပခဲ့သည်။

ခရိုင်၊ မြို့နယ်၊ မြို့၊ ရပ်ကွက်၊ ကျေးရွာအုပ်စု၊ ကျေးရွာ
မန္တလေးတိုင်းဒေသကြီးတွင် ခရိုင် (၇)ခု ရှိသည်။

ခရိုင်များ

မန္တလေးခရိုင်၊ ကျောက်ဆည်ခရိုင်၊ မိတ္ထီလာခရိုင်၊ မြင်းခြံခရိုင်၊ ညောင်ဦးခရိုင်၊ ပြင်ဦးလွင်ခရိုင်၊ ရမည်းသင်းခရိုင်

မြို့နယ်ပေါင်း (၂၈) ခု ရှိသည်။

အောင်မြေသာဇံ၊ ချမ်းအေးသာဇံ၊ မဟာအောင်မြေ၊ ချမ်းမြသာစည်၊ ပြည်ကြီးတံခွန်၊ အမရပူရ၊ ပုသိမ်ကြီး၊ ပြင်ဦးလွင်၊ မတ္တရာ၊ စဉ့်ကူး၊ မိုးကုတ်၊ သပိတ်ကျဉ်း၊ ကျောက်ဆည်၊ စဉ့်ကိုင်၊ မြစ်သား၊ တံတားဦး၊ မြင်းခြံ၊ တောင်သာ၊ နွားထိုးကြီး၊ ကျောက်ပန်းတောင်း၊ ငါန်းဇွန်၊ ညောင်ဦး၊ ရမည်းသင်း၊ ပျော်ဘွယ်၊ မိတ္ထီလာ၊ မလှိုင်၊ သာစည်၊ ဝမ်းတွင်း၊ မြို့ပေါင်း (၂၈) မြို့၊ ရပ်ကွက်ပေါင်း (၂၇၁) ကွက်၊ ကျေးရွာအုပ်စု (၁၄၁၅) အုပ်စု၊ ရွာပေါင်း (၄၇၇၇) ရွာ ရှိသည်။

အခြား မြို့ရွာများ
အေလာ၊ အမရပူရ၊ အနီးစခန်း၊ ပုဂံ၊ ဘဲလင်း၊ ဟန်ဇား၊ လှိုင်းတတ်၊ အင်းကုန်း၊ ကန်မြဲ၊ ကနွား၊ ကင်းရွာ၊ ကုက္ကိုစု၊ ကူမဲ၊ ကြံညှပ်၊ ကျယ်ကန်၊ ကြည်ထောင်ကန်၊ လက်ပန်လှ၊ လက်ဝဲ၊ မတ္တရာ၊ မလှိုင်၊ မင်းပြင်၊        မင်းကုန်း၊ မိုးကုတ်၊ မြင်းနီ၊ မြစ်သား၊ မြို့လှ၊ နဘူးအိုင်၊ နွားထိုးကြီး၊ ညောင်လွန်း၊ ညောင်အုပ်၊ ညောင်ရမ်း၊ ပန်းအိုင်၊ ပုသိမ်ကြီး၊ ပရံကစု၊ ပင်းတလဲ၊ လေးမျက်နှာရွာ၊ တဲစုရွာ၊ သုံးဒေါင့်အိုင်၊ ပုပ္ပားရွာ၊ ပျော်ဘွယ်၊    ပြင်စာ၊ ပြင်စည်၊ ပြည်ညောင်၊ စပါယ်နဂို၊ ဆည်တော်၊ ဆိတ်ထိန်း၊ ရှမ်းရွာ၊ ရွှေတောင်၊ ရွှေစာရံ၊ ဆီမီးခုံ၊ စဉ့်ကူး၊ စဉ့်ကိုင်၊ တံတားဦး၊ ဂွေးကုန်း၊ တကောင်း၊ သပိတ်ကျင်း၊ သာဝတ္တိ၊ သာစည်၊ သဲတော၊ တွင်းငယ်၊    ဝါးဖြူတောင်၊ ဝဲလောင်၊ ဝက်လူး၊ ဝက်ဝံရွာ၊ ဝမ်းတွင်း၊ ရမည်းသင်း၊ ရတနာပုံ နည်းပညာ မြို့သစ်၊ ရန္တပို၊ ယင်းမာပင်၊ ရွာတော်

၂၀၁၄ခုနှစ် သန်း​ခေါင်စာရင်းအရ မန္တ​လေးတိုင်း​ဒေသကြီး၏ လူဦး​ရေသည် ၆၁၆၅၇၂၃ဦးဖြစ်ကာ ကျားဦး​ရေ ၂၉၂၈၃၆၇ မဦး​ရေမှာ ၃၂၃၇၃၅၆ဦးဖြစ်သည်။မြန်မာနိုင်ငံလူဦး​ရေ ၅၄သန်း၏ ၁၂ရာခိုင်နှုန်းဖြစ်ကာ ရန်ကုန်တိုင်းနှင့် ဧရာဝတီတိုင်းပြီးလျှင် တတိယအများဆုံးဖြစ်သည်။

မန္တလေးသည် ခရီးသွားများအတွက် အံ့ဩဖွယ်ကောင်းသော လည်ပတ်စရာနေရာ များပြည့်နှက်နေသည့် မြို့ကြီးတစ်မြို့ဖြစ်ပါသည်။ ခရီးသွားဧည့်သည်တိုင်း ဤမြို့ကို ချစ်မြတ်နိုးကြမည်မှာ ဧကန်စင်စစ်ပင်ဖြစ်သည်။ ဘုန်းကြီးကျောင်းများနှင့် ဘုရားကျောင်း ကန်များတွင်လည်း မြန်မာနိုင်ငံ၏ အကောင်းဆုံးသော ရှေးဟောင်းဗိသုကာလက်ရာများကို လေ့လာနိုင်ပါသည်။ ဘာသာတရားကိုင်းရှိုင်းသော ဒေသခံပြည်သူများနှင့် နိုင်ငံတကာ ခရီးသွားများအတွက် ဝတ်ပြုဆုတောင်းနိုင်သည့်နေရာများလည်း ပေါများလှပါသည်။ ထို့ကြောင့် မြန်မာနိုင်ငံ၏ဘာသာသာသနာဆိုင်ရာ ပထမဆုံးအတွေ့အကြုံကို ကိုယ်တိုင် ကိုယ်ကျတစ်ဖက်တစ်လမ်းမှလေ့လာနိုင်မည့် တမူထူးခြားသော အခွင့်အလမ်းတစ်ရပ်ကို လည်းရရှိနိုင်မည်ဖြစ်ပါသည်။ မန္တလေးတောင်အနီးရှိ ဘုန်းကြီးကျောင်းများကို သွားရောက် လည်ပတ်မည်ဆိုပါက ခေတ်မှီမော်တော်ယာဉ်များအကြားတွင် သန့်စင်မွန်မြတ်လှစွာသော သင်္ကန်းကိုရုံကာ လမ်းတစ်လျှောက် ဆွမ်းခံကြွတော်မူကြသော ဘုန်းတော်ကြီးများ၏ ကြည်ညိုဖွယ်မြင်ကွင်းကိုလည်း တွေ့မြင်နိုင်မည်ဖြစ်ပါသည်။

မန္တလေးတောင်သည် မန္တလေးမြို့တစ်မြို့လုံးကို နောက်ခံထား၍ သဘာဝနေဝင်ချိန် သို့မဟုတ် နေထွက်ချိန်၏ အလှအပကိုခံစားရန် အကောင်းဆုံးနေရာတစ်ခုဖြစ်ပါသည်။ မန္တလေးတောင်ထိပ်ပေါ်မှ မြင်တွေ့ရသော မြင်ကွင်းမှာ အံ့ဩမှင်သက်ဖွယ်ကောင်းလှ ပေသည်။ Instagram ကဲ့သို့သော လူမှုကွန်ယက်များပေါ်တွင်မျှဝေရန် အကောင်းဆုံးသော ဓာတ်ပုံများရိုက်ယူနိုင်မည့် အခွင့်အလမ်းများရရှိနိုင်ပါသည်။ ထိုမျှသာမက မန္တလေးမြို့မှ မိနစ် (၂၀)ခန့်မောင်းနှင်ရသောနေရာတွင်ရှိသည့် ကမ္ဘာအရှည်ဆုံး သစ်သားတံတား ဖြစ်သော “ဦးပိန်” တံတားပေါ်တွင်လည်း လမ်းလျှောက်နိုင်ပါသည်။

တန်ဖိုးကြီးအမှတ်တရပစ္စည်းများ ဝယ်ယူရန်အတွက်လည်း နာမည်ကျော်ကြား လူကြိုက်များသော ၄၂ လမ်းရှိ ကျောက်စိမ်း ရောင်းဝယ်ရေးစခန်း (ကျောက်ဝိုင်း) ရှိပြီး ကျောက်ဝိုင်းတလျှောက်ပတ်၍ လိုအပ်သလို ရွေးချယ်ဝယ်ယူနိုင်ပါသည်။ ဒေသထွက် ကျောက်မျက်ရတနာထုတ်ကုန်များကိုလည်း ဝယ်ယူနိုင်ပါသည်။ ကျောက်မျက်ရတနာများ ကိုနှစ်သက်မြတ်နိုးသူဖြစ်ပါက ကျောက်စိမ်းအသုံးအဆောင်များနှင့် ကျောက်မျက်ရတနာ များဖြင့်ပြုလုပ်ထားသော လက်ဝတ်ရတနာပစ္စည်းများကို ပြုလုပ်ဝယ်ယူနိုင်ပါသေးသည်။ မန္တလေးကို အဘယ့်ကြောင့် ယဉ်ကျေးမှုမြို့တော်ဟု မကြာခဏခေါ်ဆိုကြခြင်းကို မန္တလေးသို့ ရောက်ရှိမှသာ သိရှိနိုင်မည်ဖြစ်ပါသည်။